Vasten en CBD: eeuwenoude middelen voor een gezondere levensstijl en welzijn in de nieuwe wereld

De moderne westerse levensstijl

In de westerse maatschappij eten we meestal minimaal drie maaltijden per dag, waarbij vaak sprake is van overmatige voedselinname. Gecombineerd met een sedentaire levensstijl en stress kan dit leiden tot allerlei stofwisselingsstoornissen, zoals we in veel EU-landen aantreffen. De stofwisselingsaandoeningen die optreden, zijn onder hyperglykemie, hyperinsulemie, obesitas, diabetes en het metabool syndroom. Het metabool syndroom is een complexe, veelvoorkomende aandoening die wordt gekenmerkt door een verstoring van de metabolische homeostase in verschillende organen, waaronder de lever, het hart, de alvleesklier en het vetweefsel. Er zijn inmiddels verschillende bewijzen dat fysiologische autofagie een essentiële regulerende rol speelt bij het metabool syndroom.

Aangezien de mensheid zich ontwikkelde in een omgeving waarin voedsel relatief schaars was, ontwikkelde ons lichaam zich tot een systeem dat zich heeft aangepast aan voedselschaarste. Deze aanpassing wordt nu sterk op de proef gesteld door onze moderne levensstijl. Met behulp van een scala aan moleculaire mechanismen orkestreert autofagie verschillende processen in het metabool syndroom en lijkt het een veelbelovend doelwit te zijn om metabole homeostase te bereiken.

We weten dat verschillende planten en hun bestanddelen autofagie stimuleren, zoals citrus bergamot, groene thee, kaneel en resveratrol, een bestanddeel dat met name in druiven voorkomt. Verschillende onderzoeken hebben de rol van cannabinoïden bij autofagie onderzocht, en het is aangetoond dat cannabinoïden meestal autofagie induceren in zowel gezonde als tumorcellen. Cannabinoïden reguleren bovendien de eetlust en de bloedsuikerspiegel, waardoor hete krachtige moleculen zijn die we kunnen gebruiken als hulpmiddel om een gezonde levensstijl te leiden. Door cannabinoïden te combineren met vasten, kunnen we de cellulaire balans of homeostase stimuleren, wat een positieve invloed heeft op veel aspecten van de gezondheid, levensstijl en welzijn.

De voordelen van vasten op levensstijl en welzijn

De term 'vasten' verwijst naar het zich geheel of gedeeltelijk onthouden van vast voedsel. Er zijn veel manieren en methoden om te vasten. De bekendste zijn therapeutisch vasten en intermitterend vasten, ook bekend als periodiek vasten of intermittent fasting.

• Therapeutisch vasten, volgens de Buchinger-methode, omvat een beperkte inname van groente- en vruchtensappen en groentebouillon (200-400 kcal/dag); en onbeperkte consumptie van thee en water. Het omvat zowel lichaamsbeweging en activiteiten in de buitenlucht als ontspanningstechnieken. Tijdens de vastenperiode wordt een klysma aanbevolen. De duur van het vasten wordt aangepast aan het therapeutische doel van het individu. Na het einde van het vasten wordt vast voedsel geleidelijk weer geïntroduceerd. Bij het beëindigen van een langere vastenperiode moet men extra voorzichtig zijn. Na een lange vastenperiode is het noodzakelijk om de instructies strikt op te volgen en langzaam te beginnen met het eten van kleinere maaltijden die licht verteerbaar zijn. Anders kunnen we onaangename verrast worden door hevige pijn.
• Intermittent fasting is een vastenmethode waarbij periodes van vasten en eten worden afgewisseld. De maaltijden worden zo gepland dat het lichaam zich gedurende een langere periode in een post-absorptieve staat bevindt. Intermittent fasting wordt meestal geassocieerd met de 16/8-methode (16 uur per dag vasten en 8 uur normaal eten). Een andere vorm van periodiek vasten is om de dag vasten (ADF of alternate day fasting).

Vasten is in veel periodes in de menselijke geschiedenis een belangrijke manier van leven en genezing geweest. Een nieuw paradigma in de wetenschap erkent vasten als een zeer effectief hulpmiddel voor gezondheid en welzijn. Vasten veroorzaakt positieve stress in het menselijk lichaam, een proces dat hormese wordt genoemd (van het Griekse woord horman - opwinden of stimuleren). Hormese verwijst naar de adaptieve reactie van biologische systemen op gematigde uitdagingen vanuit de omgeving of zelfopgelegde uitdagingen, waardoor het systeem beter functioneert of meer tolerantie opbouwt om ernstigere uitdagingen aan te kunnen. Bij een gebrek aan voedsel induceren we hormese en stimuleren we autofagie, een dynamisch proces van recycling of vernieuwing. Het proces van autofagie (van het Griekse woord autos - zelf en fagen – eten of verslinden) is een evolutionair ontwikkeld zelfvernieuwingsproces van cellen; cellen eten zichzelf op en recyclen beschadigde en vernietigde delen van zichzelf. Er zijn twee Nobelprijzen toegekend voor onderzoek op het gebied van autofagie: in 1974 aan De Duve en in 2016 aan Ohsumi. De cellen in ons lichaam beginnen het proces van autofagie wanneer ze een tekort aan voedingsstoffen hebben of wanneer ze vasten. Dit proces wordt vooral geactiveerd bij een tekort aan eiwitten.

Het idee achter het activeren van het autofagieproces door te vasten is om het lichaam in een staat van positieve stress te brengen. Het is belangrijk om onderscheid te maken tussen gezonde positieve stress (eustress) en ongezonde negatieve stress (distress). Als het lichaam honger heeft terwijl het nog voldoende reserves heeft, dan is er geen sprake van negatieve stress. Wanneer we het lichaam blootstellen aan positieve stress door middel van vasten, activeren we autofagie. Dit is de natuurlijke manier van het lichaam om zich aan te passen en te reageren op stress.

Tijdens het vasten worden giftige stoffen sneller uit het lichaam verwijderd, terwijl de cellen meer energie produceren en langer leven. Tijdens het vasten daalt de bloedsuikerspiegel en schakelt het lichaam over op vet als energiebron. Tijdens het verbranden van de eigen vetreserves of vetzuren uit voedsel, begint het lichaam ketonen te produceren. Vooral bèta-hydroxybutyraat (bèta-HBA) is belangrijk; dit is een superieure brandstof voor de hersenen en een belangrijk signaal voor onze mitochondriën om de mitochondriale ademhaling te verhogen en genen voor mitochondriale biogenese en ontkoppeling te activeren. Ketonen moduleren ook de cellulaire redoxverhouding van NAD+/NADH en de activiteit van NAD-afhankelijke deacetylases. Daarnaast bevorderen ze een robuuste mitochondriale omgeving die oxidatieve stress en ontstekingen verlaagt en de stofwisseling versnelt.

De positieve impact van CBD op levensstijl en welzijn

Cannabidiol (CBD) is een van de meest voorkomende cannabinoïden in de Cannabis sativa L. plant, die al eeuwenlang wordt gebruikt voor zowel recreatieve als medicinale doeleinden. In 2018 publiceerde de Wereldgezondheidsorganisatie een kritisch beoordelingsrapport waarin op basis van een aantal gecontroleerde en open-labelonderzoeken werd geconcludeerd dat CBD over het algemeen goed wordt verdragen, een goed veiligheidsprofiel heeft en geen potentieel voor misbruik kent. CBD is een klein, lipofiel molecuul met een breed spectrum aan biologische effecten, dat potentieel veel gunstige effecten heeft op allerlei aandoeningen, zoals angst, ontstekingen, psychiatrische stoornissen, hart- en vaatziekten, neuropathische pijn, kanker, auto-immuunziekten, huidaandoeningen, epilepsie, etc.

CBD beïnvloedt onze biologie op alle niveaus, van moleculair tot cellulair en orgaanniveau, van onze besluitvorming en levensstijl tot stressmanagement en emotioneel en psychologisch niveau. Het is bekend dat CBD een gunstige werking heeft op ontstekingen, oxidatieve schade, celoverleving, pijn, vaatverwijding en prikkelbaarheid. Ook reguleert CBD veel fysiologische en pathofysiologische processen. CBD werkt in op verschillende doelen, waaronder de cannabinoïdereceptoren 1 en 2, TRP-kanalen, serotonine receptor 1 A, GABAA-receptoren, adenosine receptoren A1 en A2 en PPARγ-receptoren.

Figuur 1: Het werkingsmechanisme van cannabidiol (CBD), bron: Silva2023.

(Cannabidiol / FAAH / Anandamide / ROS / Pro-inflammatoire cytokines / Ontstekingsremmende cytokines / Antidepressief / Angstremmend / Ontstekingsremmend / Neuroprotectie / Excitotoxiciteit / Agonisme / Antagonisme / Inverse agonisme / Negatieve allosterische modulatie / Beïnvloede doelen) / Mitochondrieën / Gliale cellen)

Onze levensstijl kan positief of negatief zijn voor het endocannabinoïde systeem (ECS). Vaak zijn we ons er niet eens van bewust dat de keuzes die we dagelijks maken, invloed hebben op de conditie van ons ECS. De voedingsmiddelen, supplementen en medicijnen die wij consumeren, beïnvloeden de enzymen die verantwoordelijk zijn voor de opbouw en afbraak van onze endocannabinoïden. Vasten en voedselinname hebben hier invloed op, maar ook de context waarin maaltijden worden genuttigd, zoals muziek, onze stemming en alcoholgebruik, heeft invloed. Uit onderzoek is gebleken dat massage en aerobe oefeningen de niveaus van endocannabinoïden verhogen. We hebben allemaal wel eens gehoord van de "runner's high", een sterk gevoel van welzijn dat we ervaren bij het sporten. Er werd lang gedacht dat endorfines verantwoordelijk waren voor deze toestand, maar in werkelijkheid verhoogt lichaamsbeweging de gevoeligheid van cannabinoïdereceptoren en de productie van anandamide in het deel van de hersenen dat betrokken is bij plezier en beloning. Het lijkt erop dat het ECS is ontworpen om beweging te belonen. Stress-verlagende technieken, zoals meditatie, yoga en diepe ademhaling, hebben een balancerend effect op het ECS. Het lijkt erop dat het ECS een essentieel en integraal onderdeel is van onze perceptie van de werkelijkheid en onze omgeving: in zekere zin is het een interface tussen de wereld om ons heen en onze reacties op biochemisch en gedragsniveau.

Activering van het autofagische proces is onderdeel van de antitumorale effecten van cannabinoïden. Het mechanisme waarmee cannabinoïden autofagie en apoptose in kankercellen activeren, toont hun potentieel aan voor kankertherapie. De herstellende effecten van autofagie worden gedeeld door plantaardige polyfenolen (fenolische antioxidanten), fytocannabinoïden en vasten.

De tonus en functie van het endocannabinoïde systeem kunnen succesvol worden ondersteund met fytocannabinoïden, met name CBD. Microdosering krijgt steeds meer belangstelling vanwege de preventieve doeleinden, omdat de drempel voor de medische voordelen van cannabinoïden veel lager ligt dan de meeste mensen denken. Microdoseren betekent dat je gedurende de dag hele kleine hoeveelheden cannabinoïden inneemt. Welke hoeveelheid als micro wordt beschouwd, is heel persoonlijk. Er is geen magische formule voor de dosering. Een dosis van ongeveer 2 mg per dag is echter meestal een goed begin. Veel mensen melden dat het hen helpt gezond te blijven, stress te verminderen en scherp en gefocust te blijven op het werk.

Als we kijken naar de gezondheid van het metabolisme, kan CBD de glucosehomeostase handhaven, vetweefsel gevoeliger maken voor insuline en de bloedsuikerspiegel verlagen bij vasten. Dit zijn allemaal essentiële factoren die bijdragen aan de epidemische stofwisselingsstoornissen in de westerse samenleving. CBD laat ook veelbelovende resultaten zien bij de behandeling van lipidenstoornissen, door het verlagen van LDL en het verhogen van HDL. Uit onderzoek blijkt dat CBD een positief effect heeft op hoge bloeddruk, hoewel de bloeddrukverlagende eigenschappen van cannabidiol klein zijn en het tijdstip van toediening een belangrijke rol lijkt te spelen. Het bloeddrukverlagende effect van CBD lijkt hoger te zijn als het vóór het slapen wordt ingenomen dan in de ochtend. CBD kan ook worden gebruikt om grote veranderingen in de bloeddruk te voorkomen en de bloeddruk te stabiliseren, en het heeft een beschermende werking op de bloedvaten en de hartspier. De effecten van CBD reiken veel verder dan de activering van CB2-receptoren, vanwege de vele moleculaire doelwitten. Hoewel specifieke CB2-agonisten een positieve werking kunnen hebben, biedt het gebruik van CBD een uitgebreidere en veelzijdigere aanpak om de verschillende processen aan te pakken die een rol spelen in onze gezondheid en welzijn.

Figuur 2: De rol van het endocannabinoïde systeem bij de ontwikkeling van het metabool syndroom, bron: Wiciński et al., 2023.

(Eetlust / Voedselinname / Lipogenese / EC-systeem / Visceraal vet / Obesitas / Glucose-opname)

CBD blijkt veel voordelen te bieden bij het voorkomen en terugdraaien van veel symptomen die veroorzaakt worden door de moderne kwalen in de westerse wereld, van obesitas tot het metabool syndroom en de ontregeling van glucose en lipiden, tot chronische vermoeidheid en stressstoornissen.

CBD kan zich richten op meerdere paden die verband houden met metabolische en ontstekingsprocessen in de cellen en in het lichaam. Omdat CBD zich aan veel receptoren bindt, heeft het effecten op veel organen die cruciaal zijn voor het metabolisme, zoals de lever, vetweefsel, pancreas en hart. Het is ook interessant dat het veranderingen veroorzaakt in de darmhormonen, zoals in de GIP-glucose-afhankelijke insulinotrope peptide- en adipokines-concentraties. CBD ondersteunt de groei van nuttige bacteriën en onderdrukt de overmatige groei van pathogene bacteriën. Een evenwichtige balans tussen verschillende microbiële soorten is essentieel voor onze gezondheid en ons welzijn. Interessant is dat nuttige bacteriën, waarvan bekend is dat ze het welzijn en de stemming verbeteren, ook een positief effect hebben op de stofwisseling en gewichtsverlies. Toen depressieve muizen Lactobacillus rhamnosus werden gevoerd, presteerden ze beter en hadden ze minder stresshormonen. Toen soortgelijke testen op mensen werden uitgevoerd, werden vergelijkbare resultaten waargenomen. Op dezelfde manier heeft onderzoek aangetoond dat Lactobacillus plantarum 299v de cognitieve functies bij patiënten met een ernstige depressie verbetert. Er werd ook aangetoond dat het de hersen-darm-as ondersteunt en de klinische resultaten verbetert bij een reeks aandoeningen, waaronder stress, cognitie en stemmingstoestanden.

Stress is ook een zeer belangrijke factor die onze gezondheid en ons welzijn in de moderne maatschappij beïnvloedt. Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie wordt stress nu beschouwd als de gezondheidsepidemie van de 21ste eeuw. Stress heeft invloed op alle aspecten van ons leven: van het energieniveau en concentratievermogen tot metabolisme, van glucosespiegels tot slaap en het regeneratieve vermogen van het lichaam. Het endocannabinoïde systeem speelt een belangrijke rol bij stressreacties en kan verstoord raken na een traumatische gebeurtenis of chronische stress. Als dat al op jonge leeftijd gebeurt, kan dat langdurige verstoringen in het endocannabinoïde systeem veroorzaken. Veranderingen in het endocannabinoïde systeem kunnen leiden tot verstoringen in de hypothalamus-hypofyse-bijnier-as en kunnen een rol spelen bij een levenslange toename van angst- en stressgedrag, evenals een verhoogd risico op het ontwikkelen van een posttraumatische stressstoornis (PTSS) en andere stressstoornissen. Het is in daarom van essentieel belang om de rol van CBD te overwegen bij stressregulatie.

In een zeer interessant onderzoek werden muizen blootgesteld aan onvoorspelbare stress. Hieruit bleek dat de muizen na 5-6 weken zeer ernstige gevolgen ondervonden. Ze wilden niet meer eten en bewegen, hun bijnieren waren zwaarder en hun thymus was lichter. Nog verrassender was dat de muizen na 5-6 weken stress minder neuronen in hun frontale cortex hadden. Dit is het gedeelte van de hersenen achter ons voorhoofd dat belangrijke functies vervult, zoals motoriek, probleemoplossing, spontaniteit, geheugen, taal, initiatief, oordeelsvermogen, impulscontrole en sociaal en seksueel gedrag. Door muizen aan chronische stress bloot te stellen, veroorzaakten onderzoekers daadwerkelijk depressie bij muizen. Ze konden dit zien in hun gedrag en in de lichamelijke veranderingen. Een interessant feit is dat toen ze de muizen na deze stress CBD toedienden, de muizen sneller herstelden en geen schadelijke veranderingen ondervonden in hun klieren en hersenen. Het resultaat was nog veel beter toen ze de muizen CBD gaven voordat ze aan stress werden blootgesteld. Onderzoekers ontdekten ook dat zelfs als stress al schade heeft veroorzaakt aan de hersenen, waardoor we minder neuronen hebben, CBD de groei van nieuwe neuronen kan stimuleren, waardoor deze delen van de hersenen hun functie weer kunnen terugkrijgen.

Iets soortgelijks gebeurt ook in ons lichaam. Dit benadrukt de beschermende rol van CBD. Kortom, CBD zorgt ervoor dat ons lichaam kan functioneren, zelfs bij de aanwezigheid van stress. En wie heeft er tegenwoordig geen last van stress? CBD kan ons helpen om stress als minder bedreigend te ervaren, waardoor ons lichaam beter met dezelfde stresslast om kan gaan. Het is in zekere zin een schild, een beschermend molecuul dat ervoor zorgt dat onze cellen goed blijven functioneren, zelfs in extreme omstandigheden.

Conclusies

Vasten en CBD bieden veel onderling verbonden voordelen voor onze gezondheid en welzijn. Ze helpen ons lichaam veerkrachtiger te maken. Beide zijn krachtige hulpmiddelen voor de aanpak van veel problemen waarmee we in de moderne westerse maatschappij te maken hebben, van stofwisselingsstoornissen tot dysbiose van het microbioom, van emotionele gezondheid tot stressregulering. Een van de belangrijkste processen die door CBD en vasten wordt beïnvloed, is autofagie. Wij hopen dat we door autofagie op het juiste moment te reguleren, de processen en de voortgang van ziekten kunnen beïnvloeden.

Het is erg belangrijk om de positieve effecten van vasten en CBD te erkennen en openlijk te spreken met artsen over beide hulpmiddelen die de gezondheid kunnen verbeteren in deze nieuwe wereld vol uitdagingen. We moeten ook erkennen dat noch CBD noch vasten wondermiddelen zijn die bij elke ziekte of aandoening gebruikt kunnen worden. Hoewel beide middelen veilig zijn en goed worden verdragen door gezonde personen, kunnen er ook enkele nadelen en bijwerkingen optreden, vooral bij gelijktijdig gebruik met andere therapieën of medicijnen. Beide kunnen worden gebruikt als hulpmiddel om de effecten van onze moderne levensstijl in evenwicht te brengen en als aanvullende behandeling bij ernstige aandoeningen. Naarmate er steeds meer onderzoek wordt verricht naar vasten en CBD, wordt hun belangrijke rol bij het behouden van een gezonde levensstijl en welzijn steeds duidelijker.

Bronnen:

1. Abioye A, Ayodele O, Marinkovic A, Patidar R, Akinwekomi A, Sanyaolu A. Δ9-Tetrahydrocannabivarin (THCV): a commentary on potential therapeutic benefit for the management of obesity and diabetes. J Cannabis Res. 2020 Jan 31;2(1):6. doi: 10.1186/s42238-020-0016-7. PMID: 33526143; PMCID: PMC7819335.

2. Bagherniya, M., Butler, A.E., Barreto, G.E., Sahebkar, A. 2018. The effect of fasting or calorie restriction on autophagy induction: A review of the literature. Ageing Res. Rev., 47: 183−97.

3. Behl T, Chadha S, Sachdeva M, Sehgal A, Kumar A, Dhruv, Venkatachalam T, Hafeez A, Aleya L, Arora S, Batiha GE, Nijhawan P, Bungau S. Understanding the possible role of endocannabinoid system in obesity. Prostaglandins Other Lipid Mediat. 2021 Feb; 152:106520. doi: 10.1016/j.prostaglandins.2020.106520. Epub 2020 Nov 26. PMID: 33249225.

4. Bielawiec P, Harasim-Symbor E, Chabowski A. Phytocannabinoids: Useful Drugs for the Treatment of Obesity? Special Focus on Cannabidiol. Front Endocrinol (Lausanne). 2020 Mar 4;11:114. doi: 10.3389/fendo.2020.00114. PMID: 32194509; PMCID: PMC7064444.

5. Borowska M, Czarnywojtek A, Sawicka-Gutaj N, Woliński K, Płazińska MT, Mikołajczak P, Ruchała M. The effects of cannabinoids on the endocrine system. Endokrynol Pol. 2018;69(6):705-719. doi: 10.5603/EP.a2018.0072. PMID: 30618031.

6. Cannabidiol (CBD) Critical Review Report (2018). World Health Organization, Expert Committee on Drug Dependence, Geneva

7. de Almeida DL, Devi LA. Diversity of molecular targets and signaling pathways for CBD. Pharmacol Res Perspect. 2020 Dec;8(6):e00682. doi: 10.1002/prp2.682. PMID: 33169541; PMCID: PMC7652785.

8. Henson JD, Vitetta L, Quezada M, Hall S. Enhancing Endocannabinoid Control of Stress with Cannabidiol. J Clin Med. 2021 Dec 14;10(24):5852. doi: 10.3390/jcm10245852. PMID: 34945148; PMCID: PMC8704602.

9. Horne, B.D., Muhlestein, J.B., Anderson, J.L. 2015. Health effects of intermittent fasting: hormesis or harm? A systematic review. Am. J. Clin. Nutr., 102(2): 464−70.

10. Horne, B.D., Muhlestein, J.B., Anderson, J.L. 2015. Health effects of intermittent fasting: hormesis or harm? A systematic review. Am. J. Clin. Nutr., 102(2): 464−70.

11. Janani C, Ranjitha Kumari BD. PPAR gamma gene--a review. Diabetes Metab Syndr. 2015 Jan-Mar;9(1):46-50. doi: 10.1016/j.dsx.2014.09.015. Epub 2014 Oct 13. PMID: 25450819.

12. Jung SM, Sanchez-Gurmaches J, Guertin DA. Brown Adipose Tissue Development and Metabolism. Handb Exp Pharmacol. 2019; 251:3-36. doi: 10.1007/164_2018_168. PMID: 30203328; PMCID: PMC7330484.

13. Kaur R, Ambwani SR, Singh S. Endocannabinoid System: A Multi-Facet Therapeutic Target. Curr Clin Pharmacol. 2016;11(2):110-7. doi: 10.2174/1574884711666160418105339. PMID: 27086601.

14. Khosropoor S, Alavi MS, Etemad L, Roohbakhsh A. Cannabidiol goes nuclear: The role of PPARγ. Phytomedicine. 2023 Jun;114:154771. doi: 10.1016/j.phymed.2023.154771. Epub 2023 Mar 15. PMID: 36965374.

15. Lei Tian, Ruixiang Zhao, Xinyi Xu, Zhiwei Zhou, Xiaofang Xu, Dongmei Luo, Zhiqiang Zhou, Yu Liu, Ariel Kushmaro, Robert S. Marks, András Dinnyés, Qun Sun, Modulatory effects of Lactiplantibacillus plantarum on chronic metabolic diseases, Food Science and Human Wellness, Volume 12, Issue 4,2023: 959-97.

16. Longo, V.D., Di Tano, M., Mattson, M.P., Guidi, N. 2021. Intermittent and periodic fasting, longevity and disease. Nat. Aging, 1(1): 47−59.

17. Lookfong NA, Raup-Konsavage WM, Silberman Y. Potential Utility of Cannabidiol in Stress-Related Disorders. Cannabis Cannabinoid Res. 2023 Apr;8(2):230-240. doi: 10.1089/can.2022.0130. Epub 2022 Nov 21. PMID: 36409719; PMCID: PMC10061337.

18. Ma Y, Fei Y, Han X, Liu G, Fang J. Lactobacillus plantarum Alleviates Obesity by Altering the Composition of the Gut Microbiota in High-Fat Diet-Fed Mice. Front Nutr. 2022 Jun 30; 9:947367. doi: 10.3389/fnut.2022.947367. PMID: 35845812; PMCID: PMC9280677.

19. Marion-Letellier R, Savoye G, Ghosh S. Fatty acids, eicosanoids and PPAR gamma. Eur J Pharmacol. 2016 Aug 15; 785:44-49. doi: 10.1016/j.ejphar.2015.11.004. Epub 2015 Nov 26. PMID: 26632493.

20. Martinez Naya N, Kelly J, Corna G, Golino M, Abbate A, Toldo S. Molecular and Cellular Mechanisms of Action of Cannabidiol. Molecules. 2023 Aug 9;28(16):5980. doi: 10.3390/molecules28165980. PMID: 37630232; PMCID: PMC10458707.

21. Mattson, M.P., Longo, V.D., Harvie, M. 2017. Impact of intermittent fasting on health and disease processes. Ageing Res. Rev., 39: 46−58.

22. Moore, M.N., Shaw, J.P., Pascoe, C., Beesley, A., Viarengo, A., Lowe, D.M. 2020. Anti-oxidative hormetic effects of cellular autophagy induced by nutrient deprivation in a molluscan animal model. Mar. Environ. Res., 156: 104903.

23. Pereira SR, Hackett B, O'Driscoll DN, Sun MC, Downer EJ. Cannabidiol modulation of oxidative stress and signalling. Neuronal Signal. 2021 Aug 24;5(3): NS20200080. doi: 10.1042/NS20200080. PMID: 34497718; PMCID: PMC8385185.

24. Persynaki, A., Karras, S., Pichard, C. 2017. Unraveling the metabolic health benefits of fasting related to religious beliefs: A narrative review. Nutrition. 35: 14−20.

25. Rossi F, Punzo F, Umano GR, Argenziano M, Miraglia Del Giudice E. Role of Cannabinoids in Obesity. Int J Mol Sci. 2018 Sep 10;19(9):2690. doi: 10.3390/ijms19092690. PMID: 30201891; PMCID: PMC6163475.

26. Rudzki L, Ostrowska L, Pawlak D, Małus A, Pawlak K, Waszkiewicz N, Szulc A. Probiotic Lactobacillus Plantarum 299v decreases kynurenine concentration and improves cognitive functions in patients with major depression: A double-blind, randomized, placebo controlled study. Psychoneuroendocrinology. 2019 Feb; 100:213-222. doi: 10.1016/j.psyneuen.2018.10.010. Epub 2018 Oct 16. PMID: 30388595.

27. Salazar, M., Carracedo, A., Salanueva, I.J., Hernández-Tiedra, S., Lorente, M., Egia, A., Vázquez, P., Blázquez, C., Torres, S., García, S., Nowak, J., Fimia, G.M., Piacentini, M., Cecconi, F., Pandolfi, P.P., González-Feria, L., Iovanna, J.L., Guzmán, M., Boya, P., Velasco, G. 2009. Cannabinoid action induces autophagymediated cell death through stimulation of ER stress in human glioma cells. J. Clin. Invest. 119: 1359−72.

28. Sanchez M, Darimont C, Drapeau V, Emady-Azar S, Lepage M, Rezzonico E, Ngom-Bru C, Berger B, Philippe L, Ammon-Zuffrey C, Leone P, Chevrier G, St-Amand E, Marette A, Doré J, Tremblay A. Effect of Lactobacillus rhamnosus CGMCC1.3724 supplementation on weight loss and maintenance in obese men and women. Br J Nutr. 2014 Apr 28;111(8):1507-19. doi: 10.1017/S0007114513003875. Epub 2013 Dec 3. PMID: 24299712.

29. Silva, Marilyn. (2023). Neurotoxic or Protective Cannabis Components: Delta-9-Tetrahydrocannabinol ( Δ9 THC) and Cannabidol (CBD). Journal of Exploratory Research in Pharmacology. 00. 0000. 10.14218/JERP.2023.00017.

30. Spinella TC, Stewart SH, Naugler J, Yakovenko I, Barrett SP. Evaluating cannabidiol (CBD) expectancy effects on acute stress and anxiety in healthy adults: a randomized crossover study. Psychopharmacology (Berl). 2021 Jul;238(7):1965-1977. doi: 10.1007/s00213-021-05823-w. Epub 2021 Apr 4. PMID: 33813611; PMCID: PMC8233292.

31. Stark JM, Coquet JM, Tibbitt CA. The Role of PPAR-γ in Allergic Disease. Curr Allergy Asthma Rep. 2021 Oct 25;21(11):45. doi: 10.1007/s11882-021-01022-x. PMID: 34697644; PMCID: PMC8545719.

32. Walton CM, Jacobsen SM, Dallon BW, Saito ER, Bennett SLH, Davidson LE, Thomson DM, Hyldahl RD, Bikman BT. Ketones Elicit Distinct Alterations in Adipose Mitochondrial Bioenergetics. Int J Mol Sci. 2020 Aug 29;21(17):6255. doi: 10.3390/ijms21176255. PMID: 32872407; PMCID: PMC7503338.

33. Wiciński M, Fajkiel-Madajczyk A, Kurant Z, Gryczka K, Kurant D, Szambelan M, Malinowski B, Falkowski M, Zabrzyński J, Słupski M. The Use of Cannabidiol in Metabolic Syndrome-An Opportunity to Improve the Patient's Health or Much Ado about Nothing? J Clin Med. 2023 Jul 11;12(14):4620. doi: 10.3390/jcm12144620. PMID: 37510734; PMCID: PMC10380672.

34. Yu, C. 2020. Why fasting causes autophagy - and what's the deal with that, anyway? https://www.livestrong.com/article/13724912-autophagy-fasting/ (27.6.2024).